P E R S B E R I C H T

Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Amsterdam/Nijmegen/Dwingeloo, 7 april 2008

Gevoeligste spectrograaf ter wereld bijna klaar;
Nederlandse bijdrage aan VLT/X-shooter opgeleverd

De nabij-infrarood spectrograaf van X-shooter wordt deze week door
NOVA opgeleverd aan de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). X-
shooter zal in september 2008 worden gemonteerd onder de Very Large
Telescope (VLT) in Noord-Chili, als eerste van vier nieuwe, tweede-
generatie instrumenten die in de plaats komen van een aantal tien jaar
oude instrumenten. Precies tien jaar geleden is de VLT in gebruik
genomen en nu wordt een van de eerste instrumenten van de VLT
vervangen. X-shooter is de gevoeligste spectrograaf ter wereld en kan
het hele golflengtegebied van 300-2500 nm in één keer (one shot)
waarnemen. Nederland is, samen met Denemarken, Frankrijk, Italië en
ESO lid van het internationale consortium dat X-shooter heeft gebouwd.

X-shooter is een spectrograaf, die het licht dat door de VLT wordt
opgevangen, rangschikt naar kleur. Het spectrum is de vingerafdruk
(een soort streepjescode) van een object aan de hemel, waaruit
bijvoorbeeld temperatuur, chemische samenstelling en roodverschuiving
kunnen worden afgeleid. Het instrument gaat spectra opnemen van de
zwakste bronnen die nog met de VLT waarneembaar zijn, zoals
melkwegstelsels op grote roodverschuiving, gammaflitsers, bruine
dwergen, en neutronensterren en zwarte gaten in andere
sterrenstelsels. Ook zal X-shooter worden ingezet om bronnen te
identificeren en te verklaren die met andere instrumenten, zoals de
VLT Survey Telescope, ALMA en LOFAR, worden ontdekt.

De Nederlandse bijdrage aan X-shooter is de nabij-infrarood
spectrograaf, die door ASTRON is gebouwd, met belangrijke bijdragen
van de Radboud Universiteit Nijmegen (cryostaat) en de Universiteit
van Amsterdam (dispersie-box en data-reductie software). Volgens Lex
Kaper (UvA), namens NOVA verantwoordelijk voor het project, is de
nabij-infrarood arm het meest complexe onderdeel van het instrument.
De spiegels en lenzen in dit systeem werken bij een temperatuur van
ongeveer 200 graden onder nul en worden met behulp van vloeibaar
stikstof gekoeld. Het is een enorme uitdaging geweest om een extreem
stijve constructie te ontwerpen van slechts zeer beperkt gewicht, zo
licht projectleider Ramon Navarro van ASTRON toe.

ESO compenseert Nederland voor de levering van het instrument met
gegarandeerde waarneemtijd op de VLT. Gezien de unieke eigenschappen
van X-shooter zal het een van de meest gebruikte instrumenten van de
VLT worden. De Nederlandse spectrograaf gaat donderdag 10 april vanuit
Dwingeloo op transport naar het Zuid-Duitse Garching, waar het hele
instrument bij ESO wordt samengevoegd. Daarna wordt X-shooter naar
Chili verscheept. In september zal het ‘first-light’ evenement
plaatsvinden op Cerro Paranal in de kurkdroge Atacama-woestijn in
Noord-Chili, waar de VLT staat.

Genoemde illustraties staan op http://www.astronomie.nl/index.php?comp=875 :
Cryostaat_X-shooter.jpg: De cryostaat van de X-shooter nabij-infrarood
spectrograaf is voor tests gemonteerd aan een telescoopsimulator.
Binnen de cryostaat wordt de optiek gekoeld tot ongeveer -200 graden
Celsius (credit: Ramon Navarro, ASTRON)

Spectrum_X-shooter.jpg: Het beeld dat de X-shooter nabij-infrarood
spectrograaf maakt van een Thorium-Argon calibratielamp. De kleuren
worden uiteengerafeld, met de kortste infraroodgolflengte linksonder
(1000 nm) en de langste golflengte rechtsboven (2500 nm) (credit:
Matthew Horrobin, UvA)